Akraba Toplulukları
TÜRK SOYLU AKRABA TOPLULUKLARI
Türk soylu akrabalarımızın çok geniş bir coğrafyaya dağılmış olduğu, bu gönül coğrafyamızın sınırlarının Türkiye’den yaklaşık on kat daha büyük bir alanı ve yaklaşık üç kat daha fazla bir nüfus potansiyelini kapsadığı artık herkes tarafından kabul edilmektedir. Başta Türkiye Cumhuriyeti olmak üzere Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan, Kırgızistan ile Macaristan’ı kendilerini Türk soylu kabul eden devletler olarak sayabiliriz.
Türk Devletlerinin sınırları dışındaki Türk nüfusun önemli bir kısmını eski Sovyetler Birliği toprakları üzerinde yaşayan Türkler oluşturmaktadır. Bu coğrafyada bulunan Türk toplulukları Orta Asya ve Kafkasya’nın yanı sıra, Orta Volga ve Güney Urallar arasındaki bölgelere de dağılmışlardır. Yoğun biçimde yaşadıkları diğer bölge ise Sibirya bölgesidir. Aynı zamanda eski Sovyetler Birliği’nin batı bölgesi olarak adlandırılan ve Moldova, Batı Ukrayna ve Litvanya Cumhuriyetlerini kapsayan coğrafyada da Türk toplulukları bulunmaktadır.
Günümüzde Türk nüfusun azınlık olarak yaşadığı bölgelerin dağılımına bakıldığında, Avrupa ve Balkan ülkelerinden, Orta Doğu ve Orta Asya’ya, Avusturalya kıtasından Amerika Birleşik Devletleri’ne kadar uzanan geniş bir coğrafyaya yayıldıkları görülmektedir.
A-FEDERE VE MUHTAR TÜRK CUMHURİYETLERİ
Bağımsız olmayıp, belli bir özerklik statüsünü haiz Türk topluluklarıdır. Büyük çoğunluğu eski Sovyetler Birliği üyesi Rusya Federasyonunda bulunmaktadır.
Tataristan Cumhuriyeti
Kazan (veya İdil) Tatarları İdil-Kama Bulgarları ile XIII.yy.’da Orta Asya’dan bu bölgeye gelen Kıpçak (Kuman) Türklerinin torunlarıdır. Tataristan Cumhuriyeti Rusya Federasyonuna bağlı bir cumhuriyettir, başkenti Kazan’dır. Kuma ve İdil nehirlerinin birleştiği yerde kurulmuştur. Tatarlar, Çuvaş, Başkurt ve diğer Türk azınlıklarla nüfusun çoğunluğunu oluşturmaktadır. Ancak, Ruslar hala etkili bir etnik unsur olarak varlıklarını sürdürmektedirler. Tatarların ancak yaklaşık %25’i Tataristan Cumhuriyetinde %75’i ise Rusya Federasyonunun değişik bölgelerinde yaşamaktadır. 2004 yılı nüfusu 4 milyonu aşmıştır. 68 bin km2 yüzölçüme sahip ülkede Başkanlık sistemi mevcuttur. Tataristan hem tarım hem de endüstri ülkesidir.
Başkurdistan Cumhuriyeti
Rusya Federasyonuna bağlı bir cumhuriyettir. Başkenti Ufa’dır. Yönetim şekli olarak Başkanlık sistemi uygulanmaktadır. Coğrafi yönden İdil nehri ve Ural dağları arasında yer alır. 2021 nüfus sayımına göre 4 milyonun üzerinde bir nüfusa sahiptir. Başkurtlar, diğer iki Türk topluluğu Tatar ve Çuvaşlar ile nüfusun çoğunluğunu oluşturmaktadırlar. Yüzölçümü 143.600 km2’dir. Petrol ve doğalgaz yatakları mevcuttur. Rafineriler ve petro-kimya fabrikaları Başkurdistan’ın ana ekonomisini teşkil eder. Köy ekonomisi de hayli gelişmiştir.
Çuvaşistan Cumhuriyeti
Çuvaşistan Rusya Federasyonuna bağlı bir cumhuriyettir. Rusya’nın orta kesiminde yer alır. Yüzölçümü 18.300 km2’dir. Nüfusu yaklaşık 1.350.000’dir. Başkenti Çeboksarı’dır. Çuvaşlar X-XVI yüzyıllarda eski Türk kabilelerinin (İdil Bulgarlarının) karışmasından meydana gelmiş olup, kapalı bir cemiyet halinde yaşarlar. Çuvaşları diğer Türk boylarından ayıran en önemli özellik, kullandıkları dil ve dini inançlarıdır. Çuvaşların ekseriyeti Hristiyan ise de eski dini inançlarına sadık kalmışlardır. Köylerde hala kadınlar eski kılık-kıyafetlerini kısmen muhafaza etmektedirler.
B-BAĞIMSIZ DEVLETLER TOPLULUĞU’NUN AVRUPA BÖLÜMÜNDEKİ TÜRK BOYLARI
Gagauz Cumhuriyeti
Gagauzlar, Moldova Cumhuriyetine bağlı özerk bir cumhuriyettir. Başkenti Komrat olup, yaklaşık 200 bin nüfusa sahip Hristiyan inancı olan bir topluluktur. Eski Türk kavmi Uzların (Oğuz) kalıntısı olduğu tahmin edilen bu Türk boyunun adı Gök-Oğuz (bundan Gagauz) olduğu iddia edilmektedir. Gagauz Cunhuriyeti eski Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından Moldova Sovyet Cumhuriyeti’nden ayrılıp 1990-1994 yılları arasında bağımsız olmuş, 1994 yılında ise tekrar Moldova Cumhuriyetine katılmıştır.
Karaimler
Karaimler Kırım yarımadasında, Litvanya, Polonya ve Ukrayna’nın bazı bölgelerinde yaşarlar. Günümüzde nüfusları üç binin de altına düşmüştür. Diğer Türk boylarından İbrani inancına sahip olmaları ile ayrılırlar. Hazar soyundan geldikleri tahmin edilen bu Türk boyunu İsrailliler Türk olarak kabul etmezler.
Kırım Tatarları
1774 yılında Rusya ile Osmanlı devleti arasında imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması neticesinde Kırım Hanlığı Osmanlı himayesinden çıktı. Aynı yıllarda Rus işgaliyle birlikte Kırım Türkleri için esaret yılları başlamış oldu. Bu istibdat politikası sonucunda Kırım Tatarları kitleler halinde Türkiye’ye göç ettiler. Kırım Tatarlarının nüfusu oldukça azaldı. 1897 nüfus sayımına göre Kırım Türklerinin nüfusu toplam nüfusun ancak %35’ini (188.000) teşkil ediyordu. Günümüzde ise bu sayı %10’a kadar düşmüştür.
İkinci dünya savaşı yıllarında Sovyet yönetimince Kırım Türkleri topluca Sibirya’ya sürgüne gönderildi. Eski Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Kırım yarımadası Ukrayna’ya bağlandı. Kırım yarımadasındaki çoğunluk konumundaki Rusların baskıları neticesinde Ukrayna Cumhuriyeti tarafından Kırım’a özerklik verildi. Sürgündeki Kırım Türklerinin bir kısmı geri dönmüşse de bugün itibarıyla yaklaşık üç milyonluk Kırım Özerk Cumhuriyetinin ancak %10’u Kırım Türklerinden oluşmaktadır.
C-KUZEY KAFKASYADA YAŞAYAN TÜRKLER
Kafkasya, tarih boyunca kavimler göçünün en sık yaşandığı bir bölgedir. Türk kavimlerinden Hun, Avar, Hazar, Peçenek, Uz, Selçuk ve Osmanlıların izleri mevcuttur. Bu bölgede milli varlıklarını muhafaza eden belli başlı Türk boyları ise şunlardır:
1-Kumuk
2-Karaçay
3-Balkar
4-Nogay
5-Kafkasya (Stavropol) Türkmeni
Türk boylarının Kafkasya’da bulunduğu bölgeler; Rusya Federasyonu’na bağlı Krasnodarsk ve Stavropolsk Krayları, Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti, Kabardino-Balkarya Cumhuriyeti, Severo (Kuzey)-Osetin Cumhuriyeti, Çeçen-İnguş Cumhuriyeti ve Dağıstan Cumhuriyetidir.
Kafkasya’da Türklerin yoğun bulunduğu yerlerin başında Dağıstan Cumhuriyeti gelir. Türklerin yoğun olduğu ikinci bölgeyi ise Kabardino-Balkarya Cumhuriyeti teşkil eder.
Kumuklar
Kafkasya’da Azeri Türklerinin dışında en kalabalık topluluğu Kumuklar teşkil eder. 2010 nüfus sayımına göre Rusya federasyonunda toplam 503 bin Kumuk Türkü bulunuyor, bunun 431 bini Dağıstan Cumhuriyetinde yaşıyor. Milli geleneklerine bağlı olan Kumuklarda “Çöp Bulga” adını verdikleri imece türü yardımlaşma usulü hala devam etmektedir. Eskiden Kumukça Kafkasya’da anlaşma dili idi.
Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti
Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Kuzey Kafkasya’da Rusya Federasyonuna bağlı bir cumhuriyettir. 2010 nüfus sayımına göre nüfusu 478.500’dür. Karaçay Türkleri bunun %41’ini oluşturur. Karaçaylar’ın menşe itibarıyla Kuman Türklerinden geldiği iddia edilmektedir. Başkenti Çerkessk, yüzölçümü 14.100 km2’dir.
Kabardino-Balkarya Cumhuriyeti
Rusya Federasyonu’na bağlı bir cumhuriyettir.12.500 km2’lik yüzölçüme sahip cumhuriyetin 2015 sayımına göre nüfusu 860.808’dir. Balkarlar nüfusun yaklaşık %10’unu teşkil etmektedir. Halkın %55’i müslümandır. Başkenti Nalçik’tir. Kendilerine “Dağlı” diyen Balkarlar, bir iddiaya göre Bulgar Türklerinden, diğer bir iddiaya göre de Hazar Türklerinden gelmektedir.
Nogaylar
Bir siyasi kavim adı olan “Nogay” adı Cengiz Han’ın torunu Nogay’dan gelir. Büyükçe bir Türk topluluğu bu ad altında toplanmıştır. Nogaylar Kuzey Kafkasya’da, çoğunlukla Rusya Federasyonu’na bağlı Dağıstan Cumhuriyeti ile Stavropolsk Kırayında yaşarlar. Nogay boyları; Ak Nogay (Terek), Kazak, Kara Nogay.
Kundur ve Kafkasya Türkmeni
Kundurlar Kafkasya’dan İdil deltasına göç edip orada yerleşmiş Nogaylara pek yakın bir Türk boyudur. Kafkasya Türkmenleri ise XVIII.yüzyılda büyük Türkmen boyundan kopma bir topluluktur.
D-SİBİRYA TÜRKLERİ
Sibirya Rusya Federasyonu’nun Asya’daki en büyük kısmını oluşturmaktadır. 12 milyon kilometrekarenin üzerinde bir yüzölçüme sahiptir. Sibirya sert iklim koşulları sebebiyle Rusya Federasyonu’nun yüzölçümünün %70’ini kaplamasına rağmen Rusya Federasyonu nüfusunun ancak %20’sini barındırmaktadır. Sibirya’da ulaşım iklimin müsait olduğu zamanlarda genelde hava yolu ve demir yolu ile yapılmaktadır. Ham petrol, doğal gaz ve diğer yer altı kaynakları yönünden zengindir. Sibirya Türkleri Yakut, Tuva, Hakas, Altay, Şor, Dolgan boylarına ve Sibirya Tatarları ile Sibirya Buharalılarına ayrılırlar.
Yakut (Saha) Cumhuriyeti
Rusya Federasyonuna bağlı olup yüzölçümü 3.103.000 km2’dir. 2010 yılı sayımına göre nüfusu bir milyondan fazladır. Nüfusun yarısından çoğu Yakut Türküdür. Ülkenin 4/5’ünü kutup bölgesine has iğne yapraklı ağaçlar kaplar. Genellikle nehirlerde balıkçılık, ormanlarda kürk hayvanları avlanır. Yer altı madenleri yönünden zengin bir ülkedir.
Tuva Cumhuriyeti
Tuva daha doğrusu Tuba adına Çin’in Su sülalesinin (581-618) kayıtlarında rastlanmaktadır. Kırgızların doğusunda Baykal gölünün güneyinde ve Uygurların kuzeyinde bulunmaktadırlar. Kullandıkları dil Sibir Türk dilinin bir kolu olup, Soyonca veya Uranhayca da denilmektedir.
Rusya Federasyonu’na bağlı olan Tuva Cumhuriyeti’nin yüzölçümü 170.500 km2 olup, nüfusu günümüzde 350 bin civarındadır. Başkenti Kızıl’dır. Turan ve Ersin adlı iki şehir de mevcuttur. Karasal bir iklime sahiptir. Ekonomisi daha çok hayvancılığa dayalıdır. Eski inanışlarını muhafaza etmekle birlikte Moğolistan’ın tesiriyle Lamaizm de toplumda karşılık bulmuştur.
Hakas Cumhuriyeti
Hakasların topluca yaşadıkları Hakas Cumhuriyeti Rusya Federasyonu’na bağlı bir cumhuriyettir. Başkenti Abakan’dır. Yüzölçümü 61.900 km2’dir.2021 yılı nüfusu 532 bindir. Nüfusun çoğunluğunu Ruslar oluşturmaktadır. Hakaslar bölgedeki diğer Türk boylarına mensup olanlar da dahil etkili bir konumda değillerdir. Bölge tamamen bir Rus yerleşim merkezi görünümündedir.
Altay Cumhuriyeti
Rusya Federasyonu’na bağlı bir cumhuriyettir. Başkenti Gorno-Altaysk’dır. Yüzölçümü 92.600 km2’dir. Batıda Kazakistan, kuzeyde Rusya, doğuda Tuva ve Hakas Cumhuriyetleri, güneyde Moğolistan, Doğu Türkistan ve Kazakistan ile komşudur. 2018 yılı sayımına göre nüfusu 218.063 kişidir. Kazak Türkleri ile birlikte Altaylılar nüfusun %45’ini oluştururlar.
Şorlar
Şor Türkleri Rusya Federasyonu’na bağlı Kemerovo Oblastı’nda yaşarlar. Hrıstiyan inancına sahiptirler. Günümüzde yaklaşık 20 bin civarında nüfusları vardır. Çok eski zamandan beri demircilik sanatıyla meşhurdurlar.Yerleşik bir hayat sürerler, tarım ve hayvancılık geçim kaynaklarıdır.
Dolganlar
Yakutların bir boyu olan Dolganlar Rusya Federasyonu’na bağlı Krasnoyarsk Krayının Taymur yarımadasında yaşarlar. Ülkenin 1989 yılı nüfusu 55.803’tür. 1970 yılı nüfusu 3 bin olan Dolganların bugünkü nüfusunun 5 bin civarında olduğu düşünülmektedir. Yüzölçümü ise Türkiye’den daha büyük olup, 820.000 km2’dir.
E-DOĞU TÜRKİSTAN TÜRKLERİ
Doğu Türkistan kuzeyden güneye doğru Altay Dağları’nın güney eteklerini, Tarbagatay’ın doğu kısmını, Çungarya Havzası’nı, Tanrı Dağları’nı, Tarım Havzası’nı ve Altın dağları’nın güney eteklerini kapsayan geniş bir sahaya yayılmaktadır.
Doğu Türkistan M.Ö. 210 yılından beri, Hun (M.Ö. 220- M.S.386), Tabgaç (M.S.386-534), Göktürk M.S.552-744), Uygur (M.S.744-840), Kara Hoca Uygur Hanlığı (M.S.846-1397), Karahanlılar (M.S.840-1218) ve Türk-Moğol İmparatorluğu (M.S.1218-1759) gibi çeşitli Türk hanedanlarının sınırları içinde kalmıştır. 1949 yılından beri de Çin’in işgali altında bulunmaktadır.
1955 yılında tesis edilen Sincan-Uygur Özerk Bölgesi (Çince: Şin-ciang Vey vu–ır Cu-çi-çü) Batı Avrupa kadar bir yüzölçüme sahip olup, 1.710.000 km2’dir ve Çin’in toplam yüzölçümünün 1/6’sını teşkil etmektedir.
Tabiat şartlarının zor olduğu Türkistan’da halkın %90’ı sulak bölgeler olan Hami, Urumçi, Korla, Aksu, Kaşgar ve Hotan gibi yörelerde yerleşmişlerdir. 1944 yılında Doğu Türkistan’ın nüfusu yaklaşık 3 milyon (Genel nüfusun %76’sı) iken Çinli nüfus 220 bin (Genel nüfusun %5.7’si), diğer azınlıkların nüfusu 721 bin (%18.3’ü) idi. 1992 yılına geldiğimizde Çin ile Uygur nüfusu eşitlendi. Günümüzde ise Uygurlar yaşadıkları bölgede azınlık konumuna düştüler. Çinli hükumetler, bu bölgede insan haklarını ihlal etmek pahasına Çinlileri yerleştirme politikalarını benimsemişlerdir.
1982 yılında yapılan Çin nüfus sayımına göre Doğu Türkistan’ın nüfusu 13.081.681’dir. Bağımsız kaynaklar günümüzde Doğu Türkistan’ın nüfusunun yaklaşık 25 ila 30 milyon civarında olduğunu tahmin etmektedirler.
F-BALKAN ÜLKELERİNDE YAŞAYAN TÜRKLER
Kuzey Makedonya Türkleri
Kuzey Makedonya’da Türk nüfusu özellikle Üsküp ve Manastır çevresinde yaşamaktadır. Günümüzde yaklaşık 80 bin civarında Türk bulunduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca Kosova Cumhuriyeti’nin Kosova ve Sancak bölgelerinde de Türkler bulunmaktadır.
Yunanistan Türkleri
Yunanistan kurulduğu 1828 tarihinden 1922 yılına kadar Türkiye aleyhine sürekli topraklarını genişletmiş ve Türklerin yoğun olarak yaşadığı Batı Trakya’yı da topraklarına katmıştır. Bu ülkedeki Türk topluluğu Gümülcine (Komotini), İskeçe (Ksanti) ve Dedeağaç (Aleksandropolis) şehirlerinde yaşamaktadır. Ayrıca, Dimetoka ve Sofu’da da Türk nüfusu bulunmaktadır. Yunanistan’da Türk nüfusun olduğu bir diğer bölge ise Rodos ve İstanköy adalarıdır. Yunanistan’da bugün itibarıyla yaklaşık 150 bin civarında Türk bulunduğu tahmin edilmektedir.
Bulgaristan Türkleri
Bulgaristan’da yaşayan Türkler Deliorman bölgesinde; Şumnu, Razgrad, Eski cuma (Targoviste), Dobruca bölgesinde; Hacıoğlu Pazarcığı (Dobric), Slistre, Akkadınlar (Dulova), Rodop bölgesinde ise Kırcaali ve Hasköy çevresinde yaşamaktadır. Bugün itibarıyla Bulgaristan nüfusu giderek azalmaktadır. 2021 nüfus sayımına göre ülke nüfusu 6.519.000 olup, bu nüfusun yaklaşık %9’unu Türkler oluşturmaktadır.
Romanya Türkleri
Romanya’da Türk toplulukları daha çok Dobruca bölgesinde yaşamaktadır. Dobruca’nın en önemli şehri Köstence’dir. Ayrıca Sünne, İsakça, Tulça, Babadağ, Harşova, Raşova, Sarıköy, Mahmudiye, Mecidiye, Bayramdede, Kurgun gibi şehir ve kasabalar bulunmaktadır. Bu bölgedeki Kırım Tatarı ve Anadolu Türkü varlığının 100 bin civarında olduğu tahmin edilmektedir.
G-ORTADOĞU ÜLKELERİNDE YAŞAYAN TÜRKLER
İran Türkleri
İran’da yaşayan Türklerin başında Azeriler gelir. Azeri Türkleri Güney Azerbaycan’da büyük çoğunluğu Tebriz, Erdebil, Hoy, Urmiye, Selmas, Maku, Meraga, Astara, Culfa, Merend, Halhal, Soğukbulak gibi şehir ve kasabalarda yaşarlar. Güney Azerbaycan nüfusunun 9/10’u Türkçe konuşur. Müslüman olan halkın büyük çoğunluğu Şii-Caferi’dir.
Azeriler dışında Şahsevenler, Karadağlılar, Kaşgaylar, Türkmenler, Afşarlar, Kaçarlar, Karapapaklar, Hamse Türkleri ve Kengerlüler gibi Türk toplulukları bulunmaktadır. Günümüzde İran’da yaşayan toplam nüfusun yaklaşık %30’unun Türk kökenli olduğu genel olarak kabul edilmektedir.
Irak Türkleri
Irak’ta yaşayan ve sayıları 1,5 milyon civarında olan Türkler (Türkmenler) Kuzey Irak’ta Musul’un batısında Tel’afer, Musul şehri yakınında Yunus Peygamber, Erbil şehri, Erbil-Kerkük arasındaki Altınköprü kasabası, Kerkük şehri, Kerkük-Hanekin arasında; Tavuk, Tuz Hurmata, Kifri, Karatepe, Karahan kasabaları, Hanakin ve çevresindeki Kızrabat, Şahraban, Mendeli, Bedre kasabaları gibi şehir ve kasabalar ile bunların çevresindeki köylerde topluca yaşamaktadırlar.
Suriye Türkleri
Suriye’de yaşayan Türkler; Lazkiye ile Halep ve çevresinde, bir kısmı da Hama ile Humus’ta bulunmaktadır. Türk nüfusun en kalabalık olduğu vilayet Halep’tir. Türk nüfusu Halep şehrinde ve Cerablus, Kürtdağı, ve Münbiç bölgeleri ile Azez ilçesinde yaşamaktadır. Suriye’de yaklaşık 200 bin civarında Türk yaşadığı tahmin edilmektedir.
H-GÜNEYDOĞU ASYA ÜLKELERİNDE YAŞAYAN TÜRKLER
Moğolistan Türkleri
Moğolistan Türklerin ilk yurtlarına ev sahipliği yapan bir ülkedir. Göktürk yazıtlarının da bulunduğu Moğolistan’da bugün sayıları 200 bine yaklaşan bir Türk nüfusun barındığı tahmin edilmektedir. Moğolistan’da yaşayan Türk grupları başta Kazaklar olmak üzere Tuvalılar (Uryanhaylar), Hotonlar, Özbek ve Uygurlardan oluşmaktadır.
Afganistan Türkleri
Türkler ülkenin kuzeyinde Kuh-i Baba dağının kuzeyinden Amuderya nehrine kadar uzanan ve Türkistan (Afganistan Türkistan’ı) denilen bölgede yaşarlar. Bu bölge aynı zamanda Orta Asya Cumhuriyetlerine de komşudur. Ülkede Türk boylarından Özbekler, Türkmenler, Halaç, Kırgızlar, Kazaklar, Karakalpaklar, Afşarlar ve Uygurlar bulunmaktadır. Afganistan’da en kalabalık Türk topluluğunu Özbekler oluşturur. En yoğun olarak da Maymana ve Şıpırga olmak üzere, Herat, Bala Murgap, Ser-i Pul, Akça, Belh, Mezar-ı Şerif ve Tükurgan gibi şehirlerde yaşarlar. Bugün Afganistan’da yaklaşık 10 milyon civarında Türkün yaşadığı tahmin edilmektedir.
L-DÜNYA’NIN DİĞER BÖLGELERİNDE YAŞAYAN TÜRK TOPLULUKLARI
Türklerin yaşadıkları mevcut yerlerin dışında sonradan yerleştikleri çok sayıda ülke de bulunmaktadır. Başta Almanya olmak üzere Fransa, Hollanda, Avusturya, Belçika ve İsviçre gibi batı Avrupa ülkeleri, ABD ve İngiltere Türklerin yerleştiği ülkelerdendir. Ayrıca İsveç, Danimarka, Norveç, Polonya, Kanada, Japonya, Kore ve Finlandiya gibi ülkeleri de Türklerin yerleştiği ülkelerden sayabiliriz.
Türkler bugün itibarıyla Dünya üzerinde çok geniş bir alana yayılmış durumdadır. Türkçe konuşan bu toplulukların toplam nüfusunun yaklaşık olarak 300 milyon civarında olduğu tahmin edilmektedir.
TÜRK SOYLU AKRABA TOPLULUKLARI
Türk soylu akrabalarımızın çok geniş bir coğrafyaya dağılmış olduğu, bu gönül coğrafyamızın sınırlarının Türkiye’den yaklaşık on kat daha büyük bir alanı ve yaklaşık üç kat daha fazla bir nüfus potansiyelini kapsadığı artık herkes tarafından kabul edilmektedir. Başta Türkiye Cumhuriyeti olmak üzere Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan, Kırgızistan ile Macaristan’ı kendilerini Türk soylu kabul eden devletler olarak sayabiliriz.
Türk Devletlerinin sınırları dışındaki Türk nüfusun önemli bir kısmını eski Sovyetler Birliği toprakları üzerinde yaşayan Türkler oluşturmaktadır. Bu coğrafyada bulunan Türk toplulukları Orta Asya ve Kafkasya’nın yanı sıra, Orta Volga ve Güney Urallar arasındaki bölgelere de dağılmışlardır. Yoğun biçimde yaşadıkları diğer bölge ise Sibirya bölgesidir. Aynı zamanda eski Sovyetler Birliği’nin batı bölgesi olarak adlandırılan ve Moldova, Batı Ukrayna ve Litvanya Cumhuriyetlerini kapsayan coğrafyada da Türk toplulukları bulunmaktadır.
Günümüzde Türk nüfusun azınlık olarak yaşadığı bölgelerin dağılımına bakıldığında, Avrupa ve Balkan ülkelerinden, Orta Doğu ve Orta Asya’ya, Avusturalya kıtasından Amerika Birleşik Devletleri’ne kadar uzanan geniş bir coğrafyaya yayıldıkları görülmektedir.
A-FEDERE VE MUHTAR TÜRK CUMHURİYETLERİ
Bağımsız olmayıp, belli bir özerklik statüsünü haiz Türk topluluklarıdır. Büyük çoğunluğu eski Sovyetler Birliği üyesi Rusya Federasyonunda bulunmaktadır.
Tataristan Cumhuriyeti
Kazan (veya İdil) Tatarları İdil-Kama Bulgarları ile XIII.yy.’da Orta Asya’dan bu bölgeye gelen Kıpçak (Kuman) Türklerinin torunlarıdır. Tataristan Cumhuriyeti Rusya Federasyonuna bağlı bir cumhuriyettir, başkenti Kazan’dır. Kuma ve İdil nehirlerinin birleştiği yerde kurulmuştur. Tatarlar, Çuvaş, Başkurt ve diğer Türk azınlıklarla nüfusun çoğunluğunu oluşturmaktadır. Ancak, Ruslar hala etkili bir etnik unsur olarak varlıklarını sürdürmektedirler. Tatarların ancak yaklaşık %25’i Tataristan Cumhuriyetinde %75’i ise Rusya Federasyonunun değişik bölgelerinde yaşamaktadır. 2004 yılı nüfusu 4 milyonu aşmıştır. 68 bin km2 yüzölçüme sahip ülkede Başkanlık sistemi mevcuttur. Tataristan hem tarım hem de endüstri ülkesidir.
Başkurdistan Cumhuriyeti
Rusya Federasyonuna bağlı bir cumhuriyettir. Başkenti Ufa’dır. Yönetim şekli olarak Başkanlık sistemi uygulanmaktadır. Coğrafi yönden İdil nehri ve Ural dağları arasında yer alır. 2021 nüfus sayımına göre 4 milyonun üzerinde bir nüfusa sahiptir. Başkurtlar, diğer iki Türk topluluğu Tatar ve Çuvaşlar ile nüfusun çoğunluğunu oluşturmaktadırlar. Yüzölçümü 143.600 km2’dir. Petrol ve doğalgaz yatakları mevcuttur. Rafineriler ve petro-kimya fabrikaları Başkurdistan’ın ana ekonomisini teşkil eder. Köy ekonomisi de hayli gelişmiştir.
Çuvaşistan Cumhuriyeti
Çuvaşistan Rusya Federasyonuna bağlı bir cumhuriyettir. Rusya’nın orta kesiminde yer alır. Yüzölçümü 18.300 km2’dir. Nüfusu yaklaşık 1.350.000’dir. Başkenti Çeboksarı’dır. Çuvaşlar X-XVI yüzyıllarda eski Türk kabilelerinin (İdil Bulgarlarının) karışmasından meydana gelmiş olup, kapalı bir cemiyet halinde yaşarlar. Çuvaşları diğer Türk boylarından ayıran en önemli özellik, kullandıkları dil ve dini inançlarıdır. Çuvaşların ekseriyeti Hristiyan ise de eski dini inançlarına sadık kalmışlardır. Köylerde hala kadınlar eski kılık-kıyafetlerini kısmen muhafaza etmektedirler.
B-BAĞIMSIZ DEVLETLER TOPLULUĞU’NUN AVRUPA BÖLÜMÜNDEKİ TÜRK BOYLARI
Gagauz Cumhuriyeti
Gagauzlar, Moldova Cumhuriyetine bağlı özerk bir cumhuriyettir. Başkenti Komrat olup, yaklaşık 200 bin nüfusa sahip Hristiyan inancı olan bir topluluktur. Eski Türk kavmi Uzların (Oğuz) kalıntısı olduğu tahmin edilen bu Türk boyunun adı Gök-Oğuz (bundan Gagauz) olduğu iddia edilmektedir. Gagauz Cunhuriyeti eski Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından Moldova Sovyet Cumhuriyeti’nden ayrılıp 1990-1994 yılları arasında bağımsız olmuş, 1994 yılında ise tekrar Moldova Cumhuriyetine katılmıştır.
Karaimler
Karaimler Kırım yarımadasında, Litvanya, Polonya ve Ukrayna’nın bazı bölgelerinde yaşarlar. Günümüzde nüfusları üç binin de altına düşmüştür. Diğer Türk boylarından İbrani inancına sahip olmaları ile ayrılırlar. Hazar soyundan geldikleri tahmin edilen bu Türk boyunu İsrailliler Türk olarak kabul etmezler.
Kırım Tatarları
1774 yılında Rusya ile Osmanlı devleti arasında imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması neticesinde Kırım Hanlığı Osmanlı himayesinden çıktı. Aynı yıllarda Rus işgaliyle birlikte Kırım Türkleri için esaret yılları başlamış oldu. Bu istibdat politikası sonucunda Kırım Tatarları kitleler halinde Türkiye’ye göç ettiler. Kırım Tatarlarının nüfusu oldukça azaldı. 1897 nüfus sayımına göre Kırım Türklerinin nüfusu toplam nüfusun ancak %35’ini (188.000) teşkil ediyordu. Günümüzde ise bu sayı %10’a kadar düşmüştür.
İkinci dünya savaşı yıllarında Sovyet yönetimince Kırım Türkleri topluca Sibirya’ya sürgüne gönderildi. Eski Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Kırım yarımadası Ukrayna’ya bağlandı. Kırım yarımadasındaki çoğunluk konumundaki Rusların baskıları neticesinde Ukrayna Cumhuriyeti tarafından Kırım’a özerklik verildi. Sürgündeki Kırım Türklerinin bir kısmı geri dönmüşse de bugün itibarıyla yaklaşık üç milyonluk Kırım Özerk Cumhuriyetinin ancak %10’u Kırım Türklerinden oluşmaktadır.
C-KUZEY KAFKASYADA YAŞAYAN TÜRKLER
Kafkasya, tarih boyunca kavimler göçünün en sık yaşandığı bir bölgedir. Türk kavimlerinden Hun, Avar, Hazar, Peçenek, Uz, Selçuk ve Osmanlıların izleri mevcuttur. Bu bölgede milli varlıklarını muhafaza eden belli başlı Türk boyları ise şunlardır:
1-Kumuk
2-Karaçay
3-Balkar
4-Nogay
5-Kafkasya (Stavropol) Türkmeni
Türk boylarının Kafkasya’da bulunduğu bölgeler; Rusya Federasyonu’na bağlı Krasnodarsk ve Stavropolsk Krayları, Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti, Kabardino-Balkarya Cumhuriyeti, Severo (Kuzey)-Osetin Cumhuriyeti, Çeçen-İnguş Cumhuriyeti ve Dağıstan Cumhuriyetidir.
Kafkasya’da Türklerin yoğun bulunduğu yerlerin başında Dağıstan Cumhuriyeti gelir. Türklerin yoğun olduğu ikinci bölgeyi ise Kabardino-Balkarya Cumhuriyeti teşkil eder.
Kumuklar
Kafkasya’da Azeri Türklerinin dışında en kalabalık topluluğu Kumuklar teşkil eder. 2010 nüfus sayımına göre Rusya federasyonunda toplam 503 bin Kumuk Türkü bulunuyor, bunun 431 bini Dağıstan Cumhuriyetinde yaşıyor. Milli geleneklerine bağlı olan Kumuklarda “Çöp Bulga” adını verdikleri imece türü yardımlaşma usulü hala devam etmektedir. Eskiden Kumukça Kafkasya’da anlaşma dili idi.
Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti
Karaçay Çerkes Cumhuriyeti Kuzey Kafkasya’da Rusya Federasyonuna bağlı bir cumhuriyettir. 2010 nüfus sayımına göre nüfusu 478.500’dür. Karaçay Türkleri bunun %41’ini oluşturur. Karaçaylar’ın menşe itibarıyla Kuman Türklerinden geldiği iddia edilmektedir. Başkenti Çerkessk, yüzölçümü 14.100 km2’dir.
Kabardino-Balkarya Cumhuriyeti
Rusya Federasyonu’na bağlı bir cumhuriyettir.12.500 km2’lik yüzölçüme sahip cumhuriyetin 2015 sayımına göre nüfusu 860.808’dir. Balkarlar nüfusun yaklaşık %10’unu teşkil etmektedir. Halkın %55’i müslümandır. Başkenti Nalçik’tir. Kendilerine “Dağlı” diyen Balkarlar, bir iddiaya göre Bulgar Türklerinden, diğer bir iddiaya göre de Hazar Türklerinden gelmektedir.
Nogaylar
Bir siyasi kavim adı olan “Nogay” adı Cengiz Han’ın torunu Nogay’dan gelir. Büyükçe bir Türk topluluğu bu ad altında toplanmıştır. Nogaylar Kuzey Kafkasya’da, çoğunlukla Rusya Federasyonu’na bağlı Dağıstan Cumhuriyeti ile Stavropolsk Kırayında yaşarlar. Nogay boyları; Ak Nogay (Terek), Kazak, Kara Nogay.
Kundur ve Kafkasya Türkmeni
Kundurlar Kafkasya’dan İdil deltasına göç edip orada yerleşmiş Nogaylara pek yakın bir Türk boyudur. Kafkasya Türkmenleri ise XVIII.yüzyılda büyük Türkmen boyundan kopma bir topluluktur.
D-SİBİRYA TÜRKLERİ
Sibirya Rusya Federasyonu’nun Asya’daki en büyük kısmını oluşturmaktadır. 12 milyon kilometrekarenin üzerinde bir yüzölçüme sahiptir. Sibirya sert iklim koşulları sebebiyle Rusya Federasyonu’nun yüzölçümünün %70’ini kaplamasına rağmen Rusya Federasyonu nüfusunun ancak %20’sini barındırmaktadır. Sibirya’da ulaşım iklimin müsait olduğu zamanlarda genelde hava yolu ve demir yolu ile yapılmaktadır. Ham petrol, doğal gaz ve diğer yer altı kaynakları yönünden zengindir. Sibirya Türkleri Yakut, Tuva, Hakas, Altay, Şor, Dolgan boylarına ve Sibirya Tatarları ile Sibirya Buharalılarına ayrılırlar.
Yakut (Saha) Cumhuriyeti
Rusya Federasyonuna bağlı olup yüzölçümü 3.103.000 km2’dir. 2010 yılı sayımına göre nüfusu bir milyondan fazladır. Nüfusun yarısından çoğu Yakut Türküdür. Ülkenin 4/5’ünü kutup bölgesine has iğne yapraklı ağaçlar kaplar. Genellikle nehirlerde balıkçılık, ormanlarda kürk hayvanları avlanır. Yer altı madenleri yönünden zengin bir ülkedir.
Tuva Cumhuriyeti
Tuva daha doğrusu Tuba adına Çin’in Su sülalesinin (581-618) kayıtlarında rastlanmaktadır. Kırgızların doğusunda Baykal gölünün güneyinde ve Uygurların kuzeyinde bulunmaktadırlar. Kullandıkları dil Sibir Türk dilinin bir kolu olup, Soyonca veya Uranhayca da denilmektedir.
Rusya Federasyonu’na bağlı olan Tuva Cumhuriyeti’nin yüzölçümü 170.500 km2 olup, nüfusu günümüzde 350 bin civarındadır. Başkenti Kızıl’dır. Turan ve Ersin adlı iki şehir de mevcuttur. Karasal bir iklime sahiptir. Ekonomisi daha çok hayvancılığa dayalıdır. Eski inanışlarını muhafaza etmekle birlikte Moğolistan’ın tesiriyle Lamaizm de toplumda karşılık bulmuştur.
Hakas Cumhuriyeti
Hakasların topluca yaşadıkları Hakas Cumhuriyeti Rusya Federasyonu’na bağlı bir cumhuriyettir. Başkenti Abakan’dır. Yüzölçümü 61.900 km2’dir.2021 yılı nüfusu 532 bindir. Nüfusun çoğunluğunu Ruslar oluşturmaktadır. Hakaslar bölgedeki diğer Türk boylarına mensup olanlar da dahil etkili bir konumda değillerdir. Bölge tamamen bir Rus yerleşim merkezi görünümündedir.
Altay Cumhuriyeti
Rusya Federasyonu’na bağlı bir cumhuriyettir. Başkenti Gorno-Altaysk’dır. Yüzölçümü 92.600 km2’dir. Batıda Kazakistan, kuzeyde Rusya, doğuda Tuva ve Hakas Cumhuriyetleri, güneyde Moğolistan, Doğu Türkistan ve Kazakistan ile komşudur. 2018 yılı sayımına göre nüfusu 218.063 kişidir. Kazak Türkleri ile birlikte Altaylılar nüfusun %45’ini oluştururlar.
Şorlar
Şor Türkleri Rusya Federasyonu’na bağlı Kemerovo Oblastı’nda yaşarlar. Hrıstiyan inancına sahiptirler. Günümüzde yaklaşık 20 bin civarında nüfusları vardır. Çok eski zamandan beri demircilik sanatıyla meşhurdurlar.Yerleşik bir hayat sürerler, tarım ve hayvancılık geçim kaynaklarıdır.
Dolganlar
Yakutların bir boyu olan Dolganlar Rusya Federasyonu’na bağlı Krasnoyarsk Krayının Taymur yarımadasında yaşarlar. Ülkenin 1989 yılı nüfusu 55.803’tür. 1970 yılı nüfusu 3 bin olan Dolganların bugünkü nüfusunun 5 bin civarında olduğu düşünülmektedir. Yüzölçümü ise Türkiye’den daha büyük olup, 820.000 km2’dir.
E-DOĞU TÜRKİSTAN TÜRKLERİ
Doğu Türkistan kuzeyden güneye doğru Altay Dağları’nın güney eteklerini, Tarbagatay’ın doğu kısmını, Çungarya Havzası’nı, Tanrı Dağları’nı, Tarım Havzası’nı ve Altın dağları’nın güney eteklerini kapsayan geniş bir sahaya yayılmaktadır.
Doğu Türkistan M.Ö. 210 yılından beri, Hun (M.Ö. 220- M.S.386), Tabgaç (M.S.386-534), Göktürk M.S.552-744), Uygur (M.S.744-840), Kara Hoca Uygur Hanlığı (M.S.846-1397), Karahanlılar (M.S.840-1218) ve Türk-Moğol İmparatorluğu (M.S.1218-1759) gibi çeşitli Türk hanedanlarının sınırları içinde kalmıştır. 1949 yılından beri de Çin’in işgali altında bulunmaktadır.
1955 yılında tesis edilen Sincan-Uygur Özerk Bölgesi (Çince: Şin-ciang Vey vu–ır Cu-çi-çü) Batı Avrupa kadar bir yüzölçüme sahip olup, 1.710.000 km2’dir ve Çin’in toplam yüzölçümünün 1/6’sını teşkil etmektedir.
Tabiat şartlarının zor olduğu Türkistan’da halkın %90’ı sulak bölgeler olan Hami, Urumçi, Korla, Aksu, Kaşgar ve Hotan gibi yörelerde yerleşmişlerdir. 1944 yılında Doğu Türkistan’ın nüfusu yaklaşık 3 milyon (Genel nüfusun %76’sı) iken Çinli nüfus 220 bin (Genel nüfusun %5.7’si), diğer azınlıkların nüfusu 721 bin (%18.3’ü) idi. 1992 yılına geldiğimizde Çin ile Uygur nüfusu eşitlendi. Günümüzde ise Uygurlar yaşadıkları bölgede azınlık konumuna düştüler. Çinli hükumetler, bu bölgede insan haklarını ihlal etmek pahasına Çinlileri yerleştirme politikalarını benimsemişlerdir.
1982 yılında yapılan Çin nüfus sayımına göre Doğu Türkistan’ın nüfusu 13.081.681’dir. Bağımsız kaynaklar günümüzde Doğu Türkistan’ın nüfusunun yaklaşık 25 ila 30 milyon civarında olduğunu tahmin etmektedirler.
F-BALKAN ÜLKELERİNDE YAŞAYAN TÜRKLER
Kuzey Makedonya Türkleri
Kuzey Makedonya’da Türk nüfusu özellikle Üsküp ve Manastır çevresinde yaşamaktadır. Günümüzde yaklaşık 80 bin civarında Türk bulunduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca Kosova Cumhuriyeti’nin Kosova ve Sancak bölgelerinde de Türkler bulunmaktadır.
Yunanistan Türkleri
Yunanistan kurulduğu 1828 tarihinden 1922 yılına kadar Türkiye aleyhine sürekli topraklarını genişletmiş ve Türklerin yoğun olarak yaşadığı Batı Trakya’yı da topraklarına katmıştır. Bu ülkedeki Türk topluluğu Gümülcine (Komotini), İskeçe (Ksanti) ve Dedeağaç (Aleksandropolis) şehirlerinde yaşamaktadır. Ayrıca, Dimetoka ve Sofu’da da Türk nüfusu bulunmaktadır. Yunanistan’da Türk nüfusun olduğu bir diğer bölge ise Rodos ve İstanköy adalarıdır. Yunanistan’da bugün itibarıyla yaklaşık 150 bin civarında Türk bulunduğu tahmin edilmektedir.
Bulgaristan Türkleri
Bulgaristan’da yaşayan Türkler Deliorman bölgesinde; Şumnu, Razgrad, Eski cuma (Targoviste), Dobruca bölgesinde; Hacıoğlu Pazarcığı (Dobric), Slistre, Akkadınlar (Dulova), Rodop bölgesinde ise Kırcaali ve Hasköy çevresinde yaşamaktadır. Bugün itibarıyla Bulgaristan nüfusu giderek azalmaktadır. 2021 nüfus sayımına göre ülke nüfusu 6.519.000 olup, bu nüfusun yaklaşık %9’unu Türkler oluşturmaktadır.
Romanya Türkleri
Romanya’da Türk toplulukları daha çok Dobruca bölgesinde yaşamaktadır. Dobruca’nın en önemli şehri Köstence’dir. Ayrıca Sünne, İsakça, Tulça, Babadağ, Harşova, Raşova, Sarıköy, Mahmudiye, Mecidiye, Bayramdede, Kurgun gibi şehir ve kasabalar bulunmaktadır. Bu bölgedeki Kırım Tatarı ve Anadolu Türkü varlığının 100 bin civarında olduğu tahmin edilmektedir.
G-ORTADOĞU ÜLKELERİNDE YAŞAYAN TÜRKLER
İran Türkleri
İran’da yaşayan Türklerin başında Azeriler gelir. Azeri Türkleri Güney Azerbaycan’da büyük çoğunluğu Tebriz, Erdebil, Hoy, Urmiye, Selmas, Maku, Meraga, Astara, Culfa, Merend, Halhal, Soğukbulak gibi şehir ve kasabalarda yaşarlar. Güney Azerbaycan nüfusunun 9/10’u Türkçe konuşur. Müslüman olan halkın büyük çoğunluğu Şii-Caferi’dir.
Azeriler dışında Şahsevenler, Karadağlılar, Kaşgaylar, Türkmenler, Afşarlar, Kaçarlar, Karapapaklar, Hamse Türkleri ve Kengerlüler gibi Türk toplulukları bulunmaktadır. Günümüzde İran’da yaşayan toplam nüfusun yaklaşık %30’unun Türk kökenli olduğu genel olarak kabul edilmektedir.
Irak Türkleri
Irak’ta yaşayan ve sayıları 1,5 milyon civarında olan Türkler (Türkmenler) Kuzey Irak’ta Musul’un batısında Tel’afer, Musul şehri yakınında Yunus Peygamber, Erbil şehri, Erbil-Kerkük arasındaki Altınköprü kasabası, Kerkük şehri, Kerkük-Hanekin arasında; Tavuk, Tuz Hurmata, Kifri, Karatepe, Karahan kasabaları, Hanakin ve çevresindeki Kızrabat, Şahraban, Mendeli, Bedre kasabaları gibi şehir ve kasabalar ile bunların çevresindeki köylerde topluca yaşamaktadırlar.
Suriye Türkleri
Suriye’de yaşayan Türkler; Lazkiye ile Halep ve çevresinde, bir kısmı da Hama ile Humus’ta bulunmaktadır. Türk nüfusun en kalabalık olduğu vilayet Halep’tir. Türk nüfusu Halep şehrinde ve Cerablus, Kürtdağı, ve Münbiç bölgeleri ile Azez ilçesinde yaşamaktadır. Suriye’de yaklaşık 200 bin civarında Türk yaşadığı tahmin edilmektedir.
H-GÜNEYDOĞU ASYA ÜLKELERİNDE YAŞAYAN TÜRKLER
Moğolistan Türkleri
Moğolistan Türklerin ilk yurtlarına ev sahipliği yapan bir ülkedir. Göktürk yazıtlarının da bulunduğu Moğolistan’da bugün sayıları 200 bine yaklaşan bir Türk nüfusun barındığı tahmin edilmektedir. Moğolistan’da yaşayan Türk grupları başta Kazaklar olmak üzere Tuvalılar (Uryanhaylar), Hotonlar, Özbek ve Uygurlardan oluşmaktadır.
Afganistan Türkleri
Türkler ülkenin kuzeyinde Kuh-i Baba dağının kuzeyinden Amuderya nehrine kadar uzanan ve Türkistan (Afganistan Türkistan’ı) denilen bölgede yaşarlar. Bu bölge aynı zamanda Orta Asya Cumhuriyetlerine de komşudur. Ülkede Türk boylarından Özbekler, Türkmenler, Halaç, Kırgızlar, Kazaklar, Karakalpaklar, Afşarlar ve Uygurlar bulunmaktadır. Afganistan’da en kalabalık Türk topluluğunu Özbekler oluşturur. En yoğun olarak da Maymana ve Şıpırga olmak üzere, Herat, Bala Murgap, Ser-i Pul, Akça, Belh, Mezar-ı Şerif ve Tükurgan gibi şehirlerde yaşarlar. Bugün Afganistan’da yaklaşık 10 milyon civarında Türkün yaşadığı tahmin edilmektedir.
L-DÜNYA’NIN DİĞER BÖLGELERİNDE YAŞAYAN TÜRK TOPLULUKLARI
Türklerin yaşadıkları mevcut yerlerin dışında sonradan yerleştikleri çok sayıda ülke de bulunmaktadır. Başta Almanya olmak üzere Fransa, Hollanda, Avusturya, Belçika ve İsviçre gibi batı Avrupa ülkeleri, ABD ve İngiltere Türklerin yerleştiği ülkelerdendir. Ayrıca İsveç, Danimarka, Norveç, Polonya, Kanada, Japonya, Kore ve Finlandiya gibi ülkeleri de Türklerin yerleştiği ülkelerden sayabiliriz.
Türkler bugün itibarıyla Dünya üzerinde çok geniş bir alana yayılmış durumdadır. Türkçe konuşan bu toplulukların toplam nüfusunun yaklaşık olarak 300 milyon civarında olduğu tahmin edilmektedir.